Gốm Bình Dương và câu chuyện về sự thay đổi

Tỉnh Bình Dương nằm ở phía đông của miền Nam Việt Nam, với thị trấn Thủ Dầu Một cách thành phố Hồ Chí Minh 30 km về phía Nam.  Một trong những đặc trưng văn hoá quan trọng của Bình Dương là mạng lưới các làng nghề truyền thống trải khắp tỉnh, chuyên sản xuất gốm sứ, sơn mài, điêu khắc, đúc thau ... Nhưng đó là sản xuất gốm truyền thống là niềm tự hào thực sự của Bình Dương. Thế hệ sau thế hệ, bàn tay khéo léo và trí tuệ nghệ thuật đã tạo ra một sự đa dạng lớn về đồ gốm và đồ gốm mà đã thiết lập tên của họ trên toàn thế giới.

Ngày đó, dọc hai bên đường vào Bình Dương chi chít những cửa hàng bày bán gốm, sành, sứ với đủ mọi kiểu dáng từ các mẫu vật bé xíu xinh xinh chỉ bằng ngón chân cái người lớn như: chùa, tháp, ngư tiếu canh mục, gia cầm cho đến thú rừng và nhiều thứ khác để các nghệ nhân chuyên làm hòn non bộ đến tìm chọn mua, còn ở khu vực bày bán chén đĩa, lu kháp, vại, lò… những chiếc khạp to hơn cái phuy  nước được nhiều nhân công của lò đang đầm đìa mồ hôi hè nhau vần thật khéo xuống bờ sông đưa lên các ghe hàng chuyên chở dạo bán khắp miền Trung Nam kỳ lục tỉnh.

Xa xưa khu vực ngã ba Lò Chén, khu Chánh Nghĩa, thị xã Thủ Dầu Một bây giờ được xem là thủ phủ của các lò gốm. Thuở ấy gốm Lái Thiêu tuy lịch sử có vẻ không nổi danh bằng gốm Bát Tràng nhưng với phong cách riêng mình, gốm Lái Thiêu vẫn được các cư dân ba nước Việt, Campuchia, Lào ưa chuộng bởi chất lượng dùng rất bền, giá lại rẻ.

Người Sài Gòn khoái thương hiệu các sản phẩm của lò Huỳnh Nguyên nhất. Nghe nói xưa đây là lò gốm có lịch sử lâu đời nhất của khu làng nghề Bình Dương. Ngày nay, ở lò Huỳnh Nguyên người ta vẫn duy trì lối sản xuất gốm sứ theo phương pháp truyền thống từ hàng trăm năm trước. Vì vậy, nếu tính giá trị lịch sử thì Huỳnh Nguyên xem ra có nhiều ưu điểm nhưng nếu so về kinh tế thì sành sứ của lò đang bị chén dĩa dùng công nghệ sản xuất mới đánh bại nên mất dần thương hiệu. Hầu như Huỳnh Nguyên nay chỉ còn sản xuất những mẫu mã lu khạp bình bông, lư nhang với phong cách đơn giản.

 

Đi vào làng gốm Tân Phước Khánh

 …. Làm một chuyến ngao du trở lại Bình Dương và chạy xe vòng vèo ghé thăm khu lò gốm trước khi bị xóa sổ vào sáng cuối tuần, khu lò gốm nhộn nhịp xưa nay nhường chỗ cho khung cảnh yên ả vắng lặng. Ghé vào một lò gốm tôi gặp vài người thợ đang hì hục trộn nhào một đống đất sét dẻo quánh, mịn màng. La cà ngồi với Minh – tên người thợ miệt mài trộn đất sét. Vui vẻ, Minh cho biết  “đất sét đã được lọc kỹ nhiều lần, bây giờ tụi tui ủ trộn để ngày mai cho thợ xoay ra chén dĩa luôn”. Nhẹ nhàng, Minh bốc một khối đất lớn đặt lên bàn xoay, trong khi đó chân anh dận đạp trục quay lấy đà để bàn quay tròn, chỉ chừng vài phút sau những chiếc tô, chén và bình hoa  bằng đất thô hiện ra với nhiều kiểu dáng.

Minh kể, gia đình có thâm niên 5 đời “mần thợ”. Trước đây, Bình Dương có nhiều làng gốm có tên tuổi hàng trăm năm như Tân Phước Khánh, Hưng Định… Tuy nhiên. điều dễ nhận ra và nét độc đáo của mỗi làng là nguồn nguyên liệu và sản phẩm không bao giờ trùng lặp.

Đơn cử như làng gốm Hưng Định thường được gọi là lò gốm Chòm Sao  bởi trước khu làng gốm này trước đây có cây sao cổ thụ phải 3 người ôm mới hết. Thưở ban đầu, lò gốm này do các thợ gốm từ Triều Châu (Quảng Đông) lưu lạc đến đây cư trú và gây dựng nên làng nghề. Hồi đó, làng này chuyên sản xuất các loại bát, đĩa men trắng vẽ lam hình rồng, phượng, hoa cúc, con gà… Tiếng lành đồn xa, khu Bình Dương tiếp tục đón tiếp những cư dân người Hẹ và một số nhóm khác cũng đến lưu trú và thi nhau lập lò gốm làm nghề sinh sống và mua bán. Ngày nay, thương hiệu lò gốm Chòm Sao được phát triển rực rỡ với các thương hiệu khác trong đó nổi bật nhất là gốm sứ Minh Long do các tộc họ Dương, Vương, Lý, Trần, Kha, Tiêu, La… làm chủ. Ngoài các sản phẩm gia dụng, làng gốm này còn sản xuất cả khạp (vại), chậu hoa, lư hương, tượng động vật như chó, gà, ếch, sư tử, hổ, voi, kỳ lân… để trang trí trong các ngôi nhà hoặc đình chùa…

Riêng làng gốmTân Phước Khánh nay thuộc huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương cũng khá nổi danh với nhiều ấp làm gốm như: Khánh Ngọc, Khánh Lợi, Bình Hòa, Khánh Thạnh… Theo lời kể lại của vị nghệ nhân của lò Khánh Ngọc: Vào đầu những năm 30 của thế kỷ 20,  khu làng gốm Tân Phước Khánh còn khoảng hơn 10 lò gốm. Lúc đầu các lò gốm được xây dựng chủ yếu ở vùng suối Hố Đại. Hầu hết các sản phẩm của các lò gốm ở đây gồm có: bát, dĩa, ấm chén, chậu hoa, chân đèn, bình, lọ, tượng người, tượng thú, đôn hình con voi, bình hoả… tất cả các đồ gốm ở đây đều được tráng bằng nhiều màu men. Nhìn chung sản phẩm trông cũng khá bắt mắt.

Về nguyên liệu làm gốm, không cầu kỳ như Minh Long, gốm Tân Phước Khánh sử dụng nguồn đất khá đa dạng như đất caolin ở Chín Lu (huyện Bến Cát), Thuận Giao, Tân Uyên, Đà Lạt chở về, riêng cát dùng làm gốm chủ yếu lấy ở Bình Quới (xã Bình Chính, huyện Thuận An) vì tỷ lệ cát này có độ tinh mịn đạt tới 70%, riêng về đất sét, loại sét vàng rất được ưa chuộng vì giữ nhiệt rất tốt. Nếu sử dụng sét vàng làm bao nung và trát vòm, lò nung có thể đạt được nhiệt độ 14000C – 15000C… Đây  chính là nguồn nhiệt lý tưởng cho việc nung gốm sứ.

Việc vận hành lò nung hầm kỹ thuật cao và sử dụng công nghệ mới nhất trong các dây chuyền sản xuất của từ các giai đoạn trộn vật liệu đến thiết kế, mô hình, sơn phủ cho khô. Các công ty nổi tiếng khác như Thanh Lê, Minh Tân, Hiệp Kỳ, Cường Phát cũng như một số nhà máy sản xuất đã góp phần rất lớn vào sự phát triển của gốm Bình Dương trên toàn thế giới, với kim ngạch xuất khẩu gần 60 triệu USD năm. Điều này hi vọng sẽ làm thay đổi bộ mặt và giúp cho người thợ có thể bám nghề ổn định.